Lamarck Teorisi, ya da başka ismiyle Lamarckizm, Fransız tabiat bilimci Jean-Baptiste Lamarck tarafından 19. yüzyılın başlarında önerilen en eski evrim teorilerinden biridir. Bu teori, canlıların vakit içinde etraflarına ahenk sağladığını ve bu uyumların kuşaktan nesile aktarıldığını savunur. Lamarck’ın fikirleri, sonunda Darwin’in doğal seçilim teorisi tarafından geride bırakılmış olsa da, Lamarckizm, evrimsel biyolojinin incelenmesinde değerli bir tarihî kavram olarak kalır.
Lamarck Teorisinin Temelleri
Lamarck’ın teorisi, canlıların ömürleri boyunca etraflarına ahenk sağladıkları ve bu değişikliklerin gelecek kuşaklara aktarıldığı fikri etrafında döner. Bu kavrama edinilmiş özelliklerin kalıtımı ismi verilir. Lamarck’a nazaran, bir canlı, bir özelliği ya da organı sıkça kullanırsa, bu özellik daha fazla gelişir, kullanılmayan özellikler ise vakitle zayıflar ve yok olur.
Örneğin, Lamarck, zürafaların uzun boyunlarının, ağaçların yüksek kısımlarındaki yapraklara ulaşmaya çalışmaları sonucunda geliştiğini öne sürmüştür. Bu özellik, jenerasyonlar boyunca aktarılmış ve günümüzde gördüğümüz uzun boyunlu zürafalar ortaya çıkmıştır. Bir diğer örnekte ise Lamarck, demircilerin işlerinden ötürü güçlü kollar geliştirdiğini ve bu gücün çocuklarına aktarılacağını savunmuştur.
Lamarckizm’in İki Yasası
Lamarck’ın teorisi, çoklukla Lamarckizm’in kanunları olarak bilinen iki ana prensibe dayanır:
– Kullanım ve Kullanılmama Yasası: Bu unsura nazaran, bir canlı bir beden modülünü yahut organını sıkça kullanırsa, o modül daha fazla gelişir. Tam aksine, bir organ kullanılmazsa vakitle zayıflar ve kaybolur. Lamarck, bu kullanım ya da kullanılmama durumunun canlıların fizikî özelliklerini şekillendirdiğine inanıyordu.
– Edinilmiş Özelliklerin Kalıtımı: Bu unsur, bir canlının ömrü boyunca kazandığı özelliklerin jenerasyonlar boyunca aktarılabileceğini öne sürer. Örneğin, bir hayvanın fizikî efor sonucu kaslarını geliştirmesi, bu özelliğin yavrularına geçeceği manasına gelir.
Eleştiriler ve Darwinizm’in Yükselişi
Lamarck’ın teorisi, evrimsel niyetin gelişiminde kıymetli bir adım olmasına karşın, bilhassa Charles Darwin’in doğal seçilim teorisi popülerlik kazandığında önemli tenkitlerle karşılaştı. Darwin’in 1859’da yayımlanan Türlerin Kökeni isimli kitabında, evrimin doğal seçilim yoluyla gerçekleştiğini öne sürdü. Darwin’e nazaran, etrafa daha düzgün ahenk sağlayan organizmaların hayatta kalma ve üreme mümkünlüğü daha yüksekti. Bu süreç, genetik mutasyonlarla desteklenen kademeli bir evrim sistemiydi.
Lamarck’ın teorisine yönelik en büyük tenkit, edinilmiş özelliklerin kalıtımına dair kâfi delilin olmamasıydı. Genetik çalışmalar, canlıların hayatları boyunca kazandıkları özellikleri yavrularına aktaramadığını gösterdi. 19. yüzyılda Gregor Mendel’in kalıtım üzerine yaptığı çalışmalar ve 20. yüzyılda DNA’nın keşfi, genetik bilginin nasıl aktarıldığına dair daha gerçek bir anlayış sağladı.
Lamarckizm ve Darwinizm
Darwinizm evrim teorisinin kabul edilen açıklaması haline gelse de, Lamarckizm farklı bir bakış açısı sunarak gelecekteki evrim teorilerine taban hazırladı. Lamarck’ın etraf ve canlılar ortasındaki münasebete yaptığı vurgu, ileri görüşlü bir yaklaşımdı. Fakat, öne sürdüğü evrim düzeneği (edinilmiş özelliklerin kalıtımı) Darwin’in doğal seçilim teorisine kıyasla yetersiz ve kusurlu bulundu.
Modern evrimsel biyoloji, kalıtım ve adaptasyonun daha karmaşık sistemlerini ortaya çıkardı. Bilhassa epigenetik alanında yapılan çalışmalar, Lamarck’ın etrafın canlılar üzerindeki tesiriyle ilgili fikirlerinin, genetik dizilim değişmeden makul çevresel faktörlerin gen ekspresyonunu etkileyebileceği gerçeğiyle tekrar gündeme geldi.
Lamarck’ın Kalıcı Etkisi
Lamarck’ın teorisi büyük ölçüde geçerliliğini yitirmiş olsa da, bilim dünyasına yaptığı katkılar hâlâ takdir edilmektedir. Lamarck, evrimle ilgili kapsamlı bir teori öneren birinci bilim insanlarından biriydi ve onun fikirleri, biyolojik değişim düzeneklerinin tartışılmasına ve araştırılmasına taban hazırladı.
Lamarck’ın tesiri, çağdaş biyolojide bilhassa etraf ile organizmalar ortasındaki etkileşimin incelenmesinde hâlâ görülebilir. Her ne kadar edinilmiş özelliklerin kalıtımı fikri, yerini doğal seçilime bırakmış olsa da, Lamarck’ın çalışmaları evrim kanısında kıymetli bir dönüm noktası olarak kabul edilir.
